خوشنویسی غربی ، از ۲۰۰۰ سال پیش تاکنون

اگر تنها کمی به خوشنویسی علاقه‌مند باشید ممکن است هر روز تصاویری را ببینید که در آن اثری از خوشنویسی در سبک‌های مختلف به نمایش گذاشته شده است. این سبک‌های خوشنویسی از کجا آمده است؟ چه‌طور و در کجا پیشرفت کرده است؟ چه افرادی نیروی محرکه پیشرفت و توسعه الفبای خطوط و خوشنویسی بوده‌اند؟ چه خوشنویسی فارسی و چه غیرفارسی، تماماً ریشه‌ای اصیل دارند و در این پست به طور خلاصه می‌خواهیم برگ‌هایی از تاریخ خوشنویسی در دنیای غرب را خیلی سریع ورق بزنیم و آگاه شویم چگونه خوشنویسی در طول ۲۰۰۰ سال با روح و روان بشر آمیخته شده است.

در عصر تکنولوژی و اطلاعات ما شدیداً به حروف و کلمات وابسته‌ایم. از این کلمات برای انتقال اطلاعات، توصیف افکار و اندیشه‌هایمان، انتقال فرهنگ‌ها، تبلیغات و کسب‌وکار، آگاهی سازی و … استفاده می‌کنیم. امروزه در معرض فونت‌های بسیار متنوعی قرار گرفته‌ایم که می‌توانند در سریع‌ترین زمان و با کم‌ترین خطا بر روی انواع و اقسام سطوح چاپ شوند. با این که فونت‌های دیجیتال هرگز جایگاه خوشنویسی با دست را نخواهند گرفت اما خوب است بدانیم پیدایش فونت‌ها نیز بدون خط و خوشنویسی ممکن نبود. باید بدانیم اگر خط یکی از مهم‌ترین اختراعات بشر است پس خوشنویسی نیز که بخش جدایی‌ناپذیر خط است سهم قابل‌ملاحظه‌ای در پیشرفت و توسعه آن دارد.

خوشنویسی یک هنر تجسمی است که به حروف و کلمات مرتبط است. خوشنویسی در واقع نوعی فرم دادن به علامت‌ها به شکلی هارمونیک، یک‌دست و البته زیبا است. خوشنویسی تلفیقی از هنر تجسمی، مهارت و هنر ادبی است و این به خوشنویس بستگی دارد که همه آن‌ها را به شکلی خلاقانه و زیبا در آثار خود گرد هم آورد. به عبارتی دیگر خوشنویسی نوعی دانش کنار هم قرار دادن حروف و یا علایم به شکلی است که زبان به کمک آن بتواند ارتباط برقرار کند و البته نوعی مهارت است که آن‌ها را به شکلی زیبا، تزئین شده، با یک نظم و ترتیب مشخص در کنار هم قرار دهد به‌طوری‌که چشمان آگاه بتواند آن را به‌عنوان یک اثر هنری تشخیص دهد.

ریشه کلمه خوشنویسی (calligraphy) از کلمه یونانی καλλιγραφία  است که از دو کلمه “زیبایی” و “نوشتن” تشکیل می‌شود؛ بنابراین با توجه به معنی لغوی خوشنویسی می‌توان گفت خوشنویسی به معنای “نوشتن کلمات به شکلی زیبا” و یا به طور خلاصه‌تر به معنای “نگارش زیبا” است.

از زمانی که انسان‌ها شروع به صحبت کردند، صداهای خود را با ایما و اشاره تکمیل کردند. نوشتن نوعی نسخه‌ای دیگر از این حرکات است، راهی برای اینکه این حرکات و اشاره‌ها بتوانند در حافظه‌ها ذخیره و در جایی ثبت شوند. هزاران سال پیش انسان‌ها از هر چه دم دست داشتند برای نوشتن استفاده می‌کردند، یا ابزاری که معمولاً دارای نوک‌تیز بودند برای خراشیدن و حکاکی کردن و یا عصاره گیاهان که به‌عنوان مرکب برای نوشتن از آن‌ها استفاده می‌شد. امروزه با ابزار بسیار متنوعی می‌توان خوشنویسی کرد. از مداد و خودکار معمولی گرفته تا نوک فلزی، قلم پر، قلم نی، براش، ماژیک، گچ، خودنویس و …

هر جامعه‌ای از جمله شرق آسیا، جنوب آسیا، آمریکا، آفریقا، اروپای غربی، جوامع اسلامی و خوشنویسی فارسی تاریخ مخصوص خود را دارند که هر یک اصیل و قابل احترام هستند اما در این پست می‌خواهم تنها تاریخ خوشنویسی غربی را (آن هم به طور خلاصه) موردبحث قرار دهم.

تاریخ الفبای لاتین

منظورمان از خوشنویسی غربی، خوشنویسی در جهان غرب (western world) است که بیشتر حروف لاتین در آن استفاده می‌شود. تغییر و تحولات بسیار زیادی در جهان غرب رخ داده است که این‌گونه امروزه میتوانیم سبک‌های مختلفی از خوشنویسی را در آثار خود به کار ببریم. قبل از اینکه وارد دنیای خوشنویسی شویم باید بدانیم حروف الفبای لاتین (latin alphabet) چگونه ابداع شد.

فنیقی‌ها (چهارده قرن پیش از میلاد مسیح) به گمان بسیار قوی، نخستین کسانی بودند که افتخار ساختن الفبای حقیقی را دارند؛ اختراعی که تحول عظیمی در خط ایجاد کرد. چه الفبای یونانی و چه لاتین ریشه در الفبای فنیقی دارد و از آنجا که الفبای سایر کشورهای اروپایی از این دو الفبا گرفته شده است (یعنی الفبای یونانی و لاتین)، می‌توان گفت که خاستگاه خطوط ملل اروپایی، فنیقی است.( البته الفبای فنیقی نیز ریشه در هیلوگراف مصری دارد که قدمت آن حدوداً به ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد). یونانی ها در حدود ۹۰۰ سال قبل از میلاد این الفبای فنیقی (Phoenician alphabet) را پذیرفتند و شروع به تغییر و تکامل در آن کردند. دنیای الفبای لاتین اینچنین اغاز شد.

در قرن هشتم قبل از میلاد، به دلیل بحران های جمعیتی (قحطی، ازدحام و غیره)، رکود، نیاز روزافزون به مراکز تجاری و بنادر جدید و اخراج از سرزمین خود پس از جنگ، یونانیان شروع به اسکان در جنوب ایتالیا کردند. مهاجرت یوناینیان در سراسر دریای مدیترانه و دریای سیاه روز به روز بیشتر می‌شد. آن‌ها با مهاجرت گسترده خود به جنوب ایتالیا، نام یونان بزرگ را به آن مناطق اختصاص دادند. یونان بزرگ (Magna Graecia) نام منطقه‌ای ساحلی در ایتالیای جنوبی در ناحیهٔ خلیج تارانتو است، که مهاجرنشینان یونانی به‌طور گسترده در آن سکونت داشتند. این مهاجرنشینان از سدهٔ هشتم پیش از میلاد بر پایهٔ تمدن هلنی شکل گرفتند و تأثیر فرهنگی زیادی بر منطقه داشتند. همین تأثیر فرهنگی در الفبا و فرم نوشتاری آن زمان هم نفوذ کرده بود.

قبل از مهاجران یونانیان، اتروسک‌ها در ایتالیا قدرت زیادی داشتند. اتروسک‌ها مردمانی بودند که در سرزمین اتروریا در غرب و مرکز ایتالیا (امروزه شهرهای لاتزیو، توسکانی و آمبریا را شامل می‌شود) ساکن بودند. اتروسک‌ها تقریباً از ۹۰۰ سال قبل از میلاد در ایتالیا زندگی می‌کردند (برخی‌ها آن‌ها را بومی همان مناطق و برخی مهاجرانی از آناتولی می‌دانند) و حدوداً ۴ قرن حکومت روم را بر عهده داشتند.

یوبیایی ها (مردمان جزیره بزرگ یوبیا در یونان) از الفبای خود که ریشه در الفبای فنیقی دارد، در مستعمره‌های خود در ایتالیا به‌خصوص در شهرهای ایشیا و کوما در منطقه کامپانیا در خلیج ناپل استفاده میکرند. همسایگی با مستعمرات یونانی‌نشین باعث تأثیر پذیرفتن اتروسک‌ها از فرهنگ و البته الفبای یونانی  شد. در واقع الفبای یوبیایی نوعی الفبای یونانی غربی (western greek alphabet) است (در آن زمان شهر های مختلف یونان برای خود الفبا های مخصوص به خود را داشتند). در همان زمان اتروسک‌ها آغاز به ایجاد یک سیستم نوشتاری برگرفته از الفبای یوبیایی کردند که در یونان بزرگ (همان سواحل جنوبی ایتالیا که یونانی‌های زیادی سکونت داشتند) مورداستفاده قرار می‌گرفت.  اولین نمونه‌های شناخته شده از نوشته‌های اتروسکی کتیبه‌هایی هستند که در جنوب اتروریا یافت شده‌اند که به حدوداً سال ۷۰۰ قبل از میلاد بازمی‌گردد. (اولین الفبای اتروسکی در بر روی یک لوح پوشیده از در شهر مارسیلینیا در ایتالیا کشف شد که قدمت آن به ۷۰۰ سال قبل از میلاد بر می‌گردد و دارای ۲۶ حرف نیز می‌باشد). به این صورت بود که الفبای یونانی (western greek alphabet) به ایتالیا منتقل شد.

الفبای اوسکان نیز بعدها در کامپانیا با ریشه گرفتن از الفبای اتروسکی تقریباً در ۵۰۰ سال پیش قبل از میلاد (تقریباً هم‌زمان با سرنگونی حکومت پادشاهی روم) رایج شد که تغییریافته و شکل دیگری از الفبای اتروسکی بود.

با اینکه روم از اتروسکی‌ها جدا شده بود و تنش‌های زیادی هم با آن‌ها داشت اما تحت‌تأثیر تقریباً تمام جنبه‌های فرهنگ اتروسکی گرفته بود مثل حقوق و سیستم‌ها نظامی و البته الفبای لاتین. شاید بتوان گفت احتمالاً مهم‌ترین رخداد در تاریخ خوشنویسی غربی، تأثیر گرفتن رومی‌ها از الفبای اتروسک‌ها می‌باشد.

به تمام خطوطی که در سال‌های ۷۰۰ قبل از میلاد تا ۱۰۰ سال قبل از میلاد در ایتالیا شکل گرفت و رایج شد، خط ایتالیک کلاسیک (Old Italic Script) گفته می‌شود که الفبای اتروسکی مهم‌ترین و مشهورترین عضو آن است. چرا که تمدن اتروسکی‌ها مهم‌ترین قبیله در ایتالیا در آن زمان بوند و غنی‌ترین فرهنگ را داشتند. اتروسک‌ها تأثیر بسیار چشمگیری در شکل‌گیری فرهنگ و تمدن رومی‌ها داشتند. تمدن اتروسک‌ها زیربنای شکل‌گیری خط لاتین به شمار می‌رود.

دگرگونی‌های قدرت‌های منطقه در نیمه اول سده پنجم پیش از میلاد جایگاه اتروسکان رو به افول برد. ابتدا کارتاژ، متحد آن‌ها از یونانی‌ها شکست خورد و چند سال بعد هییرو، اتروسک‌ها را نیز شکست سختی داد و باعث شد رومیان تازه از راه رسیده، شهرهای لاتیوم و کامپانیا را از چنگ آن‌ها درآورند. رومیان هم یک به یک شهرهای اتروسکان را زیر پرچم خود می‌کشیدند تا اینکه در سده سوم پیش از میلاد اتروریا به تصرف روم درآمد.  پادشاهان اتروسکی زیادی تا آن زمان در روم حکومت می‌کردند تا این که در سال ۵۰۹ قبل از میلاد آخرین پادشانه اتروسکی به نام لوسیوس تارکوینیوس سوپربوس از قدرت برکنار شد و حکومت پادشاهاهی روم به حکومت جمهوری روم تغییر یافت.  این یکی از مهم‌ترین اتفاقات در تاریخ روم به شمار می‌رود.

همان‌طور که توضیح دادیم الفبای لاتین ریشه در الفبای اتروسکی دارد و الفبای اتروسکی نیز از الفبای ابوئی (یا الفبای کومانی) برگرفته شده است. الفبای لاتین (latin alphabet) یا الفبای رومی (roman alphabet) مجموعه‌ای از حروفی است که در واقع توسط رومیان باستان برای نوشتن زبان لاتین استفاده می‌شد. به طور خلاصه میتوان گفت الفبای لاتین ریشه در الفبای ایتالیک کلاسیک دارد. در واقع الفبای لاتین شبیه به همان الفبای اتروسکی بود که برای نوشتن زبان لاتین (زبانی است که توسط مردم لاتیوم در ایتالیا صحبت می‌شد که به‌مرور باقدرت گرفتن جمهوری روم به زبان رایج ایتالیا تبدیل شد) مورداستفاده قرار می‌گرفت و چنین بود که اسم آن به الفبای لاتین تغییر پیدا کرد. همچنین به دلیل اینکه توسط رومی‌ها استفاده می‌شد نام آن را الفبای رومی نیز گذاشتند. الفبای لاتین در طول حکومت روم چندین بار دچار تغییر شد.

الفبای لاتین به سه بخش کهن، قدیمی و کلاسیک تقسیم‌بندی می‌شود. الفبای لاتین باستانی (Archaic Latin Alphabet) نشئت‌گرفته از همان الفبای ایتالیک کلاسیک (old italic alphabet) است که حدودا در ۷۰۰ سال قبل از میلاد شکل گرفت. حدوداً در قرن سوم پیش از میلاد الفبای لاتین قدیمی (Old Latin Alphabet) شکل گرفت که البته شکل جدیدتری از نسخه قبلی بود و در نهایت پس از فتح یونان توسط روم در اواخر قرن اول پیش از میلاد جدیدترین شکل الفبای لاتین (الفبای رومی) شکل گرفت. بعد از سدهٔ یکم پس از میلاد در الفبای لاتین قواعد زیبایی‌شناسی ویژه‌ای پدیدار گشت. این امر نخست در کتیبه‌ها و سپس با تغییرات جزئی در کتب تحقق پیدا کرد.در این الفبا ۲۳ حرف وجود دارد (تمام حروف انگلیسی به جز u,w,j) که امروزه پس از ۲۰۰۰ سال هنوز از آن‌ها به‌عنوان پایه و ریشه حروف بزرگ استفاده می‌شود.

خط لاتین با افزایش قدرت و فتوحات روم به فراتر از اروپا گسترش پیدا کرد و برای نوشتن زبان‌های بومی آمریکایی، استرالیایی و آفریقایی نیز مورداستفاده قرار گرفت. در اواسط قرن هفدهم بود که تمام ۲۶ حرف الفبا به طور کامل در کنار هم قرار گرفتند.

خوشنویسی غربی

تا به اینجا در رابطه با تاریخ شکل‌گیری حروف الفبای لاتین صحبت کردیم. تقریباً می‌توان گفت تا قبل از میلاد مسیح حروف الفبا بود که تغییروتحول بسیار زیادی داشت اما بعد از میلاد مسیح به‌تدریج خوشنویسی توسط رومیان شروع به پیدایش کرد و این آغاز دنیای خوشنویسی غربی است. بنابراین خوشنویسی غربی از سرزمین روم متولد شد.

قبل از ادامه بهتر است سبک‌های خوشنویسی غربی را به دسته‌ها و گروه‌های مختلف تقسیم بنده کنیم.

1. خطوط رومی (Roman and Late Roman scripts)
2. خطوط قرون وسطی (Insular scripts)
3. خطوط کارولین و گوتیک نخستین (Caroline and Early Gothic Scripts)
4. خطوط گوتیک (Gothic Scripts)
5. خطوط ایتالیک و هیومنیست (Italian and Humanist Scripts)
6. خطوط مدرن (Post-Renaissance Scripts)

این دسته بندی بر اساس تاریخ پیدایش آن ها لیست شده است که در ادامه توضیح مختصری در رابطه با هر یک داده می‌شود. تصویر زیر که از کتاب “هنر خوشنویسی” (The Art of Calligraphy by David Harris) می‌باشد سبک های خوشنویسی را در قالب یک جدول زمانی نمایش می‌دهد.

جدول زیر نیز ترتیب پیدایش خطوط را همراه با فرم الفبای آن نمایش میدهد.

در ادامه توضیح مختصری در رابطه با هر سبک ارائه می‎‌شود.

خطوط رومی (Roman and Late Roman scripts) – اواخر قرن باستان

در قرن اول میلادی، رومیان چندین خط را توسعه دادند. یکی از آنها خط شکسته‌ای بود که برای مکاتبات استفاده می‌شد که معمولا یا بر روی یک لوح پوشیده از موم (Wax Tablet) خراشیده می‌شد و یا با قلم‌های چوبی بر روی پاپیروس نوشته می‌شد که old roman cursive نام داشت. همچنین خطوط Roman capital و Rustic Capital و همچنین Greek unical نیز در قرن اول میلادی ظهور پیدا کردند.

خط Old Roman Cursive

خط old roman cursive (رومی قدیمی شکسته) به‌احتمال زیاد اولین سبک از خوشنویسی در دنیا است. خط old roman cursive در اوایل قرن اول میلادی به‌عنوان دستخط رایج آن زمان محسوب می‌شد که در نوشتن نامه، نوشتن حساب‌های تجاری توسط بازرگانان، توسط دانش‌آموزان مدرسه‌ای که الفبای لاتین را یاد می‌گرفتند و حتی نوشتن دستورات سلطنتی توسط امپراتوران استفاده می‌شد. بیشتر کتیبه‌های شهر پمپئی که به دلیل مدفون شدن در فوران آتشفشان در سال ۷۹ پس از میلاد حفظ شده‌اند، با این خط نوشته شده‌اند. بعد از قرن سوم و اوایل قرن چهارم شکل جدیدتری از خط شکسته رومی به‌عنوان new roman cursive با تغییرت جزئی شکل گرفت که تا حدوداً قرن هفتم استفاده می‌شد. خطوط Roman Cursive در آن زمان نیز ناخوانا بودند.

خط Imperial Capital

خط Imperial Capital گفته میشود سومین خطی است که در آن دوران پدیدار شد که بیشتر بر روی سنگ‌ها حکاکی میشد. حروفی که بر روی ستون تراژان (در ۱۱۴ میلادی)حکاکی شده است گفته می‌شود به همین می‌باشد. این حروف ۲۰۰ سال است که ریشه و اساس حروف بزرگ را شکل داده است. کلید زیبایی خط Imperial Capital یا Roman Capital در هندسه و دقت آن نهفته است و می‌توان گفت نشان‌دهنده ظرافت معماری و فرهنگ آن دوران می‌باشد. خط Imperial Capital یکی از مهم‌ترین خطوط در دنیای خوشنویسی غربی محسوب می‌شود چرا که الهام‌بخش بسیاری از سبک‌های خوشنویسی به خصوص سبک ایتالیک و سپس کاپرپلیت است که امروزه نیز طرفداران بسیار زیادی دارند.

در قرن چهارم  فرم لوکس‌تری برای کتیبه‌ها به‌عنوان Roman Square Capital پدیدار  شد که طبیعتاً ریشه در خط imperial capital دارد. از Roman square capitals بیشتر برای نوشتن کتیبه‌ها و کمتر برای دستخط روزمره استفاده می‌شد و به آن latin book hand نیز می‌گفتند (این خط تا قرن پنجم مورداستفاده قرار می‌گرفت). البته در بسیاری از منابع Roman Square Capital را همان Roman Capital می‌دانند.

خط Rustic Capital

خط rustic capital احتمالا مدل دیگری از خط Roman Capital است که در همان قرن اول همراه با آن ابداع شد. قدیمی‌ترین متن شناخته شده خط روستیک در خرابه‌های هرکولانیوم پیدا شد و احتمالاً مربوط به حدود سال ۷۹ پس از میلاد است، زمانی که وزوویوس (یکی از معروف‌ترین آتشفشان ها در ایتالیا) فوران کرد. در خط rustic capital حروف بزرگ نسبت به imperial capital کمی گردتر و با زاویه‌دارتر خوشنویسی می‌شدند. البته تفاوت دیگر آن با imperial capital این است که حروف بسیار به‌هم‌چسبیده خوشنویسی می‌شدند. خط روستیک تا قرن ششم استفاده می‌شد.

البته باید بگویم در اینکه کدام یک از سه خط بالا زودتر ابداع شد واقعا نمی‌توان اظهار نظر دقیق کرد. اما چیزی که مشخص است این سه سبک در یک دوره ظهور پیدا کردند. خط Imperial بیشتر برای حکاکی بر روی لوح های سنگی و کتیبه های مجلل، خط Rustic بیشتر در کتاب ها و خط Roman Cursive به عنوان دستخط روزمره در ان زمان مورد استفاده قرار میگرفت.

خط Unical و Half-Unical

خط مهم دیگری که منشأ آن در دوره روم بود، خط یونیکال (unical script) است که پیدایش آن به قرن دوم میلادی بازمی‌گردد. ریشه خط یونیکال از خط یونیکال یونانی (Greek unical) است که در قرن اول میلادی شکل گرفت. این خط بیشتر برای استفاده در کلیساهای مسیحی توسعه پیدا کرد و معمولا برای اسناد مهم و متون مقدس به کار برده می‌شد. نسخه‌ای دیگر از خط unical به نام half-unical (نیمه یونیکال) و سپس half-unical cursive (نیمه یونیکال شکسته) پدیدار شد. خط half-unical با اینکه شهرت پدر خود را به دست نیاورد اما در کشورهای فرانسه، ایتالیا و اسپانیا استفاده زیادی داشت. فرم حروف این سبک تقریباً شبیه به حروف کوچک الفبای انگلیسی و خط unical شبیه به حروف بزرگ انگلیسی است.

خطوط پسا رومی (Post-Roman Scripts) – قرون وسطی

پس از سرنگونی امپراتوری روم گروه های بسیار زیادی در سراسر اروپا قدرت گرفتند.

خط ویزیگوتیک visigothic script

خط ویزیگوتیک visigothic script نوعی دیگر از خط قرون وسطایی بود که در پادشاهی ویزیگوتیک در شبه جزیره ایبریا (در جنوب غربی اروپا قرار دارد و کشورهای اسپانیا، پرتغال، آندورا و جبل‌طارق را در بر می‌گیرد) ایجاد شد. پادشاهی ویزیگوتیک ها یا در واقع پادشاهی گوت ها (یکی از قبیله‌های ژرمنی شرقی بودند که در سده‌های سوم و چهارم میلادی، به امپراتوری روم حمله می‌کردند و  یکی از دلایل اصلی شکست آن‌ها بودند.) قلمرویی  بود که جنوب غربی فرانسه و شبه جزیره ایبری را از قرن پنجم تا هشتم اشغال کرد. سرچشمه خط ویزیگوتیک خط یونیکال است و نسخه‌های کتابی و همچنین شکسته وجود دارد. این سبک از خوشنویسی تقریباً از اواخر قرن هفتم تا قرن سیزدهم در جزیره ایبریا و تا حدودی در جنوب فرانسه استفاده می‌شد. این خط در قرون نهم تا یازدهم میلادی اوج گرفت و سپس رو به افول رفت.

خط Merovingian script

خط مرووینگی Merovingian script یا خط گالو-رومی گونه ای قرون وسطایی از خط لاتین بود که از فرانسه ظهور پیدا کرد. علت نام گذاری آن به این دلیل که در دوران سلسله مرووینگ (یکی از خانواده های پادشاهی فرانکی بودند که بین سده‌های ۵ تا ۸ میلادی در منطقه‌ای با مرزهای متغیر، در بخش‌هایی از فرانسه و آلمان امروزی فرمانروایی می‌کردند.) در گال (منطقه‌ای در غرب اروپا است که امروزه فرانسه، بلژیک، غرب سوییس و بخش‌هایی از هلند و آلمان (کرانه غربی رود راین) در آن قرار دارند.) توسعه یافت. این خط گفته می‌شود از خط half-unical سرچشمه میگیرد که در قرون هفتم و هشتم میلادی استفاده می‌شد.

خط بنونتویی Beneventan script

خط بنونتویی Beneventan script خطی قرون وسطایی بود که از دوک‌نشینان شهر بنونتو در جنوب ایتالیا سرچشمه گرفت. این خط در جنوب روم و در مناطق تحت نفوذ بنونتوها در اطراف دریای ادریاتیک مورد (به‌خصوص در صومعه بنتیکتین و شهر باری) خوشنویسی می‌شد. این خط تقریباً از اواسط قرن هشتم تا قرن سیزدهم مورداستفاده قرار گرفت، اگرچه نمونه‌هایی از استفاده از این خط در اواخر قرن شانزدهم وجود دارد. بیشترین تکامل این خط در قرن یازدهم بود و سپس به‌تدریج رو به افول کرد. این خط نیز از خط half-unical اقتباس شده است اما در قرن دهم شکل دیگری را به کمک خط cursive roman به خود گرفت.

خط Insular script

خط جزیره‌ای یا insular script خطی قرون وسطایی بود که از ایرلند سرچشمه می‌گرفت و تحت‌تأثیر دین مسیحیت ایرلندی به انگلستان زمان آنگلوساکسون و دیگر کشورهای اروپا گسترش یافت. مبلغان ایرلندی این خط را به کشورهای اروپایی بردند جایی که صومعه‌های زیادی را تأسیس کرده بودند. مهم‌ترین وسیله ارتباطی بین ملل مختلف در آن زمان، کلیسای مسیحی بود که مشعل سوادآموزی و علم‌آموزی را زنده نگه می‌داشت. راهبان ایرلندی صومعه‌سراهای بسیاری را در اسکاتلند و شمال انگلستان و همچنین در فرانسه و ایتالیا تأسیس کردند. در همین حال، راهبان رومی نیز وارد جنوب انگلستان شدند و باعث گرویدن گسترده به مسیحیت در آنجا بودند. این خط در کشور ایرلند در قرن هفتم میلادی ظهور پیدا کرد و تا قرن نوزدهم استفاده می‌شد که بیشتر استفاده آن بین سال‌های ۶۵۰ تا ۸۵۰ بود. این خط تا حدود زیادی شبیه به خط unical و half-unical است که مشخص کننده این است که از‌ آن خطوط ریشه گرفته است.

خطوط کارولین و گوتیک نخستین (Caroline and Early Gothic Scripts) – اواسط قرون وسطی

خط Caroline minuscule خطی است که به‌عنوان یک استاندارد خوشنویسی در دوره اروپای قرون وسطی توسعه یافت که گمان می‌رود قبل از سال ۷۷۸ میلادی در دفترخانه‌های راهبان بندیکتین در شمال فرانسه و در ۱۵۰ کیلومتری شمال پاریس سرچشمه گرفته باشد. این خط بعدها توسط آلکوین یورک برای استفاده گسترده در دوره رنسانس کارولینژی (از قرن ۸ میلادی، از دوران چارلز کبیر آغاز شد و تا قرن ۹ میلادی ادامه داشت.) توسعه یافت. خط اصلاح شده‌ای که توسط آلکوین یورک ابداع شد، به خط ثابت امپراتوری تبدیل شد و اکنون به‌عنوان خط کارولین شناخته می‌شود.  او به‌احتمال زیاد مسئول کپی و حفظ نسخه‌های خطی و دست‌نوشته‌ها و نگهداری از آن خط بود. این خط تقریباً بین سال‌های ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ میلادی در امپراتوری مقدس روم استفاده می‌شد و کتیبه‌ها، متون بت‌پرستی و مسیحی و مطالب آموزشی به زبان کارولینژی نوشته می‌شد. این خط برگرفته از خط‌های رومی half-unical و insular است که در صومعه‌های ایرلندی و انگلیسی استفاده می‌شد. این خط در بسیاری از کتب مقدس استفاده شده است. خط کارولین در خوشنویسی غربی بسیار مهم است چرا که خطوط ایتالیک، گوتیک و کاپرپلیت تماماً از این خط سرچشمه گرفته‌اند.

خطوط گوتیک (Gothic Scripts) – اواخر قرون وسطی

بر خلاف سالیان قبل و اوایل قرون وسطی که اکثرا جهت تولید کتاب‌های مذهبی از خوشویسی استفاده می‌شد اما اواخر قرون وسطی نیاز به کتاب‌های زیادی در زمینه های مختلف احساس می‌شد. دانشگاه‌های جدیدی تأسیس شدند که هرکدام کتاب‌هایی را برای تجارت، حقوق، دستور زبان، تاریخ و کارهای دیگر نیاز داشتند. این کتاب‌ها باید به سرعت نوشته می‌شدند و با ابن که خط کارولین خط خوانایی بود اما حروف بزرگ و فاصله زیاد هم کار تولید را کند میکرد و هم از لحاظ اقتصادی به صرفه نبود. حروف میبایست به هم فشرده‌تر می‌شدند و فضای کمتری را اشغال می‌کردند. بدین ترتیب با گذشت زمان، Caroline Minuscule کمی فشرده تر شد و جنبه زاویه‌ای و یکنواخت بودن حروف گوتیک را به خود گرفت. این خط فشرده به‌عنوان خط کارولین پایانی و یا گوتیک نخستین شناخته می شود. خط گوتیک نخستین (early gothic) و نسخه دیگر آن به نام روتونا rotuna script هر دو از خط Caroline به وجود امدند. در پایان قرن دوازدهم، مجموعه ای از فرم‌های گوتیک در سراسر اروپا تکامل یافت. به جهت ساده شدن، این خطوط اغلب به دو گروه تقسیم می‌شوند: خطوط با تزئین بالا و حالت رسمی که برای متن کتاب‌های مذهبی و سکولار استفاده می‌شد، و خط های شکسته‌ای که برای کارهای مستند و از اواخر قرن سیزدهم، برای کتاب‌های معمولی استفاده می‌شد. خط گوتیک تا سال ۱۸۷۰ به طور معمول برای زبان‌های دانمارکی، نروژی و سوئدی و برای زبان آلمانی تا دهه ۱۹۴۰ استفاده می‌شد و شاخه های متعددی از آن به وجود آمد. به خط گوتیک بلکلتر (Blackletter) نیز گفته می‌شود.

فرم Proto-Gothic

فرم proto-gothic را می‌توان گفت اولین فرم از سبک گوتیک است که پس از خط Caroline در اواخر قرن یازدهم شکل گرفت. نام دیگر این فرم از گوتیک Late Carolingian است که مشخص کننده این است که مستقیما ریشه در خط کارولینی دارد. در این فرم از سبک گوتیک فاصله بین حروف به کمترین مقدار خود رسید و حرکات حالت زاویه‌دار به خود گرفتند. پروتو گوتیک هم در کتاب‌ها و هم در اسناد استفاده می‌شد. با این حال، در طول نیمه دوم قرن دوازدهم، به نظر می‌رسد که تعدادی از مشخصه‌های این خط دچار تغییر شدند به‌خصوص حرکات بالارونده و پایین رونده.

فرم textura

فرم textura یا Textualis با ریشه گرفتن از Proto-Gothic یکی از پراستفاده‌ترین و شناخته‌شده‌ترین فرم‌های سبک گوتیک است در حدی که در دنیای خوشنویسی بسیاری منظورشان از گوتیک دقیقاً گوتیک به فرم textura است. فرم تکستورا هم نسخه سلطنتی برای نوشتن کتیبه‌های مجلل (littera textualis formata) ، هم نسخه معمولی برای نوشتن کتاب‌ها (littera textualis) و هم نسخه دستخط برای نوشته‌های روزمره ((littera textualis currens داشت. فرم textura را می‌توان اصلی‌ترین فرم گوتیک به شمار آورد که خود نیز به دو فرم textura quadrata و textura prescisus تقسیم می‌شود. این دو فرم فرزندان دوقلوی فرم textura هستند که در قرن سیزدهم ظهور کردند و تا قرن پانزدهم میلادی نوشته می‌شدند.

فرم Schwabacher

واژه آلمانی Schwabacher به سبک خاصی از گوتیک اشاره دارد که از خط گوتیک Textura و با تأثیرپذیری از طراحی خط humanist در ایتالیا در طول قرن پانزدهم ظهور پیدا کرد. فرم Schwabacher رایج‌ترین سبک خوشنویسی در آلمان بود تا این که در قرن شانزدهم سبک fraktur پا به میدان گذاشت.

فرم Bastard Secretory

فرم bastard secretory شکل دیگری از خط گوتیک است که در اوایل قرن شانزدهم در اروپا توسعه یافت و در قرن شانزدهم و هفدهم برای نوشتن انگلیسی، آلمانی، ولزی و گالیک رایج بود.

فرم‌ Fraktur

دو عضو دیگر خانواده گوتیک که این دو هم دو قلو محسوب میشوند در قرم پانزدهم میلادی ظهور پیدا کردند. فرم‌های fraktur و barard که شباهت زیادی به هم دارند هر دو تقریباً از فرم bastard ریشه گرفته‌اند. حروف الفبا در این فرم از خوشنویسی گوتیک از خطوط منحتی بسیاری تشکیل میشوند. خط fraktur نیز در خانواده گوتیک شهرت بسیار بالایی دارد  که به سرعت از فرم Schwabacher and Textualis از لحاظ شهرت پیشی گرفت و بسیاری از فونت های فراکتور حکاکی می‌شدند و در کشورهای آلمانی زبان بسیار رایج شد. تا قرن نوزدهم بسیاری از کشورهای اروپایی از این فرم استفاده می‌کردند.

فرم Cursiva

فرم cursiva به انواع بسیار زیادی از گوتیک اشاره دارد که مانند خط شکسته مدرن هیچ استانداردی از آن‌ها وجود ندارد. در واقع این فرم در قرن سیزدهم به‌عنوان یک‌شکل ساده شده از gothic textura برای نوشتن قوانین و مقررات بر روی منشورها مورداستفاده قرار می‌گرفت. خط cursiva تا حدودی به دلیل ابداع کاغذ که صاف‌تر و نرم‌تر از کاغذ پوستی بود، توسعه پیدا کرد. در واقع cursiva شکل ساده شده textura است که به کمک آن می‌توان سریع‌تر نوشت.

فرم hybrida

فرم hybrida یا bastarda عضوی دیگر از خانواده گوتیک هستند که در قرن چهاردهم و پانزدهم در فرانسه، هلند و آلمان رایج بود. این فرم هیبریدی از خط گوتیک است که از فرم‌های cursiva و textura ریشه می‌گیرد.

خط Rotunda

خط روتوندا rotunda script یک خط قرون وسطایی است که منشأ آن خط کارولینی است. البته بسیاری این خط را فرمی از خط گوتیک به‌حساب می‌آورند با اینکه این خط نه از گوتیک بلکه مستقیماً از خط کارولین نشئت گرفته است. خط روتوندا و گوتیک هر دو در قرن دوازدهم پدید آمدند. اما چون بسیار شبیه به هم هستند بسیاری رتوندا رو فرمی از گوتیک می‌دانند. این خط عمدتاً در جنوب اروپا و تا قرن شانزدهم استفاده می‌شد.

خطوط ایتالیک و هیومنیست (Italian and Humanist Scripts) – دوره رونسانس

در اواخر قرون وسطی و با شروع دوره جدید در اروپا فرم‌های نوشتاری نیز تغییر و تحولات زیادی پیدا کرد. گوتیک رایج‌ترین سبک خوشنویسی در اواخر قرون وسطی بود اما با اینکه خطوط جدیدی درحال‌توسعه بودند اما گوتیک نیز همچنان استفاده می‌شد کمااینکه امروزه نیز یکی از جذاب‌ترین سبک‌های خوشنویسی به شمار می‌رود. خط humanist که ریشه خطوط ایتالیک و کاپرپلیت است تقریباً حدود یک قرن پس از گوتیک ابداع شد. در واقع می‌توان گفت خطوط گوتیک و هیومنیست در یک دوران (اواخر قرون وسطی) شروع به شکل گرفتن کردند.

خط Humanist

خط هیومنیست humanist دست خط یا سبکی از خوشنویسی است که در آغاز قرن پانزدهم (دوران انسان‌گرایی رونسانس) در محافل سکولار ایتالیا ابداع شد. این خط ریشه در خطوط Imperial Roman و Carolingian Script دارد، یعنی ترکیبی از دو خط صاحب‌نام که سالیان بسیار زیادی نوشته میشد. خط humanist در آن زمان بیشتر برای خوشنویسی کتاب‌هایی با محتوای مربوط به انسان و انسان‌گرایی استفاده می‌شد. در مقابل بسیاری از دیگر کتاب‌ها در زمینه‌هایی که علاقه‌مندان بسیاری داشتند مثل حقوق، طبابت و فلسفه که در دانشگاه‌ها نیز تدریس می‌شد با خط گوتیک نوشته می‌شد. خط humanist قصد داشت محتوای یک متن را با ظاهر و زیبایی خود بیان کند. متن‌ها و نوشته‌ها به‌وسیله این خط شکل زیباتری به خود گرفتند. این خط توسط ایتالیایی‌های انسان‌گرا به کل اروپا منتشر شد و انقلابی را در دوران رنسانس در دنیای خوشنویسی به وجود آورد. خط humanist نسخه تازه‌ای از خط را به دنیا معرفی کرد و سپس خطوط ایتالیک و سپس کاپرپلیت از دل آن سرچشمه گرفتند.

خط  Chancery

خط  chancery در ابتدا نوعی دست خط برای معاملات تجاری بود که توسط مسئولان امور دارایی و دفترخانه‌های مربوط به دارایی در قرن سیزدهم  در روم توسعه یافت، سپس به فرانسه، و پس از سال ۱۳۵۰ به انگلستان گسترش یافت.  در اوایل، این خط شبیه به خط گوتیک بود اما در سال ۱۴۲۰ فرم شکسته‌ای از خط chancery در واتیکان توسط شخصی به نام Niccolò Niccoli معرفی شد که بیشتر شبیه به humanist بود. این سرچشمه مجموعه خطوطی است که ما آن را ایتالیک می‌نامیم.

خط Italic

خط ایتالیک (Italic Script) سبکی نیمه شکسته و کمی شیب‌دار از خط و خوشنویسی است که در دوران رنسانس در ایتالیا توسعه یافت. این یکی از محبوب‌ترین سبک‌های مورداستفاده در خوشنویسی غربی است. سبک ایتالیک برای اولین‌بار توسط . Aldus Manutius در ونیز سال ۱۵۰۰ میلادی ابداع شد. آلدوس قصد داشت از خط ایتالیک خود نه صرفاً برای نشان‌دادن تأکید بر روی حروف (که امروزه در فونت‌های دیجیتال، حالت ایتالیک به هدف تأکید است)، بلکه برای متن نسخه‌های کوچک و قابل‌حمل از کتاب‌های رایج آن زمان (اغلب شعر) استفاده می‌کرد.  این نام از این واقعیت ناشی می‌شود که حروف نوشته‌های الهام گرفته از خوشنویسی برای اولین‌ بار در ایتالیا طراحی شدند تا جایگزین اسنادی شوند که به طور سنتی به سبک دست خطی به نام chancery hand نوشته می‌شدند. Aldus Manutius و Ludovico Arrighi (هر دو بین قرن ۱۵ و ۱۶) طراحان اصلی در این فرایند ترویج این خط در آن زمان بودند.

خطوط مدرن (Post-Renaissance Scripts)

خط ایتالیک به طور گسترده در کل اروپا حدود سه قرن استفاده نوشته میشد. با پیشرفت تکنولوژی چاپ در قرن هجدهم میلادی خط کاپرپلیت ظهور پیدا کرد.

خط Copperplate

در قرن هجدهم با افرایش چشمگیر تجارت و پیشرفت تکنولوژی چاپ، سبک کاپرپلیت (Copperplate Script) از دل خط ایتالیک در سرزمین بریتانیا پدیدار شد. کاپرپلیت یکی از شناخته‌شده‌ترین و محترم‌ترین سبک‌های خوشنویسی را به جهانیان معرفی کرد. سبک کاپرپلیت همان‌طور که از نام آن پیدا است در ابتدا بر روی سطوح مسی و بیشتر به جهت کپی از اسناد، نوشته‌ها، سرمشق‌های خوشنویسی و … حکاکی می‌شد. به همین علت افرادی که هم مهارت خوشنویسی و هم مهارت حکاکی داشتند باعث پیشرفت زیادی در خط کاپرپلیت شدند. در ابتدا برای نوشتن کاپرپلیت از قلم‌های پراستفاده می‌کردند اما بعداً هم زمان با صنعتی‌سازی شدن اروپا، استفاده از نوک‌های فلزی ظریف و انعطاف‌پذیر و بادوام رایج شد و بدین صورت کاپرپلیت از آن زمان به بعد بیشتر با نوک‌های فلزی نوشته می‌شد. کاپرپلیت تقریباً در قرن هجدهم میلادی از انگلستان آغاز شد و به‌سرعت در سرتاسر اروپا و حتی شمال آمریکا گسترش پیدا کرد. بعدها خطوط Snell Roundhand و  Kuenstler Script با الهام از خط کاپرپلیت ابداع شدند. مطلب تاریخ کاپرپلیت را در لینک مطالعه کنید.

خط Spencerian

خط اسپنسریان (Spencerian Script) یک سبک خوشنویسی مبتنی بر خط لاتین است که تقریباً از سال ۱۸۵۰ تا ۱۹۲۵ در ایالات متحده استفاده می شد و قبل از استفاده گسترده از ماشین تحریر، سبک نوشتاری استاندارد و رسمی آمریکایی ها برای مکاتبات تجاری در نظر گرفته می شد. خط اسپنسریان توسط شخصی به نام پلات راجرز اسپنسر در سال ۱۸۴۰ میلادی ابداع شد. این خط از حرکات بیضی شکل تشکیل می‌شود و این قابلیت را دارد که بسیار سریع نوشته شود و خیلی زود این خط در موسسه ای که توسط اسپنسر تاسیس شده بود آموزش داده میشد. درسال ۱۸۶۶ یعنی دو سال پس از مرگ خالق سبک اسپنسریان، این سبک به خط رسمی ایالات متحده تبدیل شد.

خط Foundational

در قرن بیستم خط فاندیشنال Foundational hand با الهام گرفتن از خطوط carolin و rotunda توسط استادی به نام Edward Johnston در سال ۱۹۰۰ میلادی طراحی و در سال ۱۹۱۹ تکمیل شد. این خط که یک‌ خط روان و شکسته محسوب می‌شد، نسبت به بسیاری از خطوط گذشته نیاز به برداشتن دست‌ کم‌تری بود. به دلیل ساختار هندسی ظریف آن، این شکل حروف اصول بسیار حرفه‌ای برای درک شکل‌گیری الفبای لاتین را فراهم می‌کند. به همین دلیل است که درک صحیح این حروف به شما کمک می‌کند تا بسیاری از خطوط مرتبط دیگر را بتوانید اصولی تر خوشنویسی کنید. خط فاندیشنال بیشتر در بریتانیای کبیر و ایالات متحده و بعد ها در کشورهای آلمانی زبان رایج شد.

در پایان

این خلاصه‌ای از تاریخ خوشنویسی غربی بود. در طول این ۲۰۰۰ سال میلیون‌ها اتفاق ریزودرشت و افراد بسیار زیادی در خلق و گسترش سبک‌های مختلف خوشنویسی نقش داشته‌اند. هرچند خواستگاه خوشنویسی غربی متعلق به اروپا است اما امروزه باتوجه‌ به بین‌المللی بودن زبان انگلیسی، خوشنویسی انگلیسی نیز در سراسر دنیا به‌عنوان یک هنر تجسمی بسیار ارزشمند و محترم شناخته می‌شود. امروزه با پیشرفت تکنولوژی و ارتباطات، سبک های جدیدی از خوشنویسی لاتین پدید آمده است که به وفور در شبکه های اجتماعی می‌توان یافت. سبک‌هایی که با ابزار جدید و اکثرا با رنگ‌های جذاب نوشته می‌شوند. کاربرد خوشنویسی در عصر مدرن دیگر تنها به نوشتن بر روی برگه ختم نمی‌شود بلکه در زمینه هایی همچون طراحی دیجیتال، تایپوگرافی، طراحی فونت، طراحی لوگو، کارت‌های دعوت و … استفاده های زیادی دارد. در ایران و بسیاری از کشورهای غیرانگلیسی زبان نیز خوشنویسی انگلیسی طرف‌داران خاص خود را دارد. علی‌رغم  پیشرفت تکنولوژی و تولید شدن هزاران فونت دیجیتال، خوشنویسی به‌عنوان یک هنر اصیل کاربرد خاص خود را دارد، به‌خصوص خوشنویسی انگلیسی.

امیدوارم به کمک این پست توانسته باشم بخشی از تاریخ اصیل خوشنویسی را به شما عزیزان معرفی کرده باشم.

منابع:

• وب سایت Wikipedia
• کتاب The Art of Calligraphy نوشته David Harris
• وب سایت https://scribescribbling.wordpress.com/
• وب سایت howjoyful.com
• وب سایت lettering-daily.com
• وب سایت dartmouth
• وب سایت omniglot.com
• وب سایت digitizedmedievalmanuscripts.org